Serhat ALİGİL

İşveren örgütleri tarafından “her ülkede çalışma hayatının vazgeçilmez bir gereği”, işçi örgütleri tarafından “kiralık işçilik ya da kölelik düzeni” olarak nitelenen esnek çalışma modelinin asli unsurlarından biri olacak özel istihdam bürolarıyla (ÖİB) ilgili “Özel İstihdam Büroları Yönetmeliği” geçen hafta Resmi Gazete’de yayınlandı. Tahminlere göre Türkiye’de çalışma yaşındaki 7-7,5 milyon kişi geçici iş ilişkisinin öznesi olabilecek. Bu kişilerin önemli bir kısmının da ÖİB’lerin “geçici işçi” statüsündeki çalışanı olması bekleniyor. Bu nedenle yönetmeliğin maddeleri geniş bir kesimi yakından ilgilendiriyor.

* ÖİB’lerin aracılık faaliyet neleri kapsıyor?

Yasal düzenlemeye göre ÖİB’ler iş ve işçi bulmaya aracılık faaliyeti yapabilecek, işgücü piyasası ile istihdam ve insan kaynaklarına yönelik hizmetleri yürütebilecek ve mesleki eğitim verebilecek. Aracılık faaliyeti, iş arayanlar ya da işverenlerle bir işyerinde birebir görüşme ya da 5187 sayılı Basın Kanunu’na uygun araçlarla da yapılabilecek. Öte yandan kamu kurum ve kuruluşlarının kadro ve pozisyonları için aracılık faaliyeti yapamayacak olan ÖİB’ler, yurtdışına işçi göndermeleri halinde, bu işçilerin yurtdışı hizmet akitlerini İŞKUR’a onaylatmak zorunda.

Temel eğitim ücretsiz

* ÖİB’ler kimlerden hizmet bedeli alabilecek?

Yasal düzenlemeye göre özel istihdam büroları, iş arayanlardan ve geçici iş ilişkisi ile çalıştırılacak işçilerden aracılık faaliyeti kapsamında ve aracılık faaliyetine yönelik olarak düzenleyecekleri eğitimlerden menfaat temin edemeyecek ve hizmet bedeli alamayacak. Ancak bunun istisnaları da var. ÖİB’ler aracılık faaliyetleri kapsamında; profesyonel sporcu, teknik direktör, antrenör, manken, fotomodel ve sanatçı meslek gruplarında yer alanlar ile genel müdür veya bu göreve eş ya da daha üst düzey yönetici pozisyonlarında işe yerleştirilecek kişilerden ücret alabilecek. Yine düzenlemeye göre bu bürolar aracılık faaliyetine yönelik olarak düzenleyecekleri eğitimlerle ilgili olarak işverenlerden para alabilecek. Ayrıca bürolar, aracılık faaliyeti dışında sunacakları eğitimlerden ücret alabilecek.

* Geçici iş ilişkisi nasıl kurulacak?

ÖİB’ler geçici iş ilişkisinde “işveren” konumunda olacak. Buna göre ÖİB aracılığıyla geçici iş ilişkisi; geçici işçi ile iş sözleşmesi, geçici işçi çalıştıran işveren ile geçici işçi sağlama sözleşmesi yapmak suretiyle yazılı olarak kurulacak. ÖİB ile geçici işçi çalıştıran işveren arasında yapılacak geçici işçi sağlama sözleşmesinde; sözleşmenin başlangıç ve bitiş tarihi, işin niteliği, özel istihdam bürosunun hizmet bedeli, varsa geçici işçi çalıştıran işverenin ve özel istihdam bürosunun özel yükümlülükleri yer alacak. Geçici işçi ile yapılacak iş sözleşmesinde ise işçinin ne kadar süre içerisinde işe çağrılmazsa haklı nedenle iş sözleşmesini feshedebileceği belirtilecek. Bu süre üç ayı geçemeyecek. Bu durumda, eğer işçi özel istihdam bürosuna bağlı olarak en az 1 yıl çalışmışsa, kıdem tazminatı alabilecek.

* ÖİB’lerin yükümlülükleri neler olacak?

ÖİB ile işçi arasında imzalanan sözleşmede belirtilen sürenin dolmasına rağmen geçici iş ilişkisinin devam etmesi halinde, geçici işçi çalıştıran işveren ile işçi arasında sözleşmenin sona erme tarihinden itibaren belirsiz süreli iş sözleşmesi kurulmuş sayılacak. Bu durumda, ÖİB bu işçinin geçici iş ilişkisinden kaynaklanan ücretinden, işçiyi gözetme borcundan ve sosyal sigorta primlerinden sözleşme süresiyle sınırlı olmak üzere sorumlu olacak. ÖİB geçici işçilerin ücretinin ödendiğini gösteren belgeleri aylık olarak geçici işçi çalıştıran işverene ibraz etmekle yükümlü.

200 katı teminat şart

* Bu bürolar için temel yetki şartları neler?

ÖİB’lerin geçici iş ilişkisi kurma yetkisi alabilmesi için başvuru tarihinden önceki 2 yıl süresince kesintisiz faaliyet göstermesi ve brüt asgari ücretin en az 200 katı tutarında teminat vermesi gerekecek.

* Ne tür anlaşmalar geçersiz sayılacak?

ÖİB’lerin işçi veya işverenle yapacağı bazı anlaşmalar geçersiz kabul edilecek. Bu kapsamda, manken, teknik direktör gibi istisna meslek grupları dışında iş arayanlarla bedel alınması konusunda yapılan anlaşmalar veya onlardan herhangi bir şekilde menfaat sağlamaları halinde özel istihdam büroları ile işverenler arasında yapılmış bulunan anlaşmalar, işçinin kayıtdışı çalışması, sendikaya üye olması veya olmaması ya da asgari ücretin altında ücret ödenmesi şartlarını taşıyan anlaşmalar ve bir işverenin veya iş arayanın, işe yerleştirme faaliyeti için diğer ÖİB veya İŞKUR’dan hizmet almasını engelleyen anlaşmalar bulunuyor. *
Büroların geçici iş ilişkisi kurma yetkisi hangi hallerde iptal edilecek?

Bürolara İŞKUR tarafından verilen geçici iş ilişkisi kurma yetkisi, belli hallerde iptal edilebilecek. Bunlar arasında “Özel istihdam bürosu izninin iptal edilmesi, geçici iş ilişkisi kurulan işçi sayısının yüzde 10’unun ücretinin, ödeme gününden itibaren yirmi gün içinde mücbir sebeplere dayanmaksızın ödenmemesi, bir yıl içinde en az bir işçinin ücretinin, en az üç defa sözleşme ile belirlenen ücretin altında ödenmesi veya süresinde ödenmemesi, yazılı sözleşme yapma şartına uyulmaması, kayıtdışı işçi çalıştırıldığının tespit edilmesi” var.

İşe yerleştirmede payı yüzde 3,5

Türkiye’de özellikle 1990’lı yıllardan itibaren değişik adlarla tanınır hale gelen özel istihdam büroları, esas olarak 2003 yılında Türkiye İş Kurumu Kanunu ile yasal altyapısına kavuştu. Halen İŞKUR’a kayıtlı faaliyet gösteren 450 civarında özel istihdam bürosu bulunuyor. Geçen yıl bu bürolar aracılığıyla işe yerleştirilen kayıtlı personel sayısı 14 bin civarında oldu. Yine İŞKUR’un kayıtlarına göre 2004’ten buyana işe yerleştirilen kişi sayısı ise 330 bin kişi civarında. Dünya genelinde ise sayıları 260 bin olarak tahmin edilen özel istihdam bürosu 40,2 milyonu dönemsel projeler aracılığı ile olmak üzere, 60,9 milyon kişiyi işe yerleştiriyor. Geçtiğimiz dönemde İŞKUR’un yaptırdığı “Türkiye İşgücü Piyasası Talep Araştırması”na göre Türkiye genelinde 2 ve daha fazla istihdamlı işyerleri için işe girmede “Akraba-Eş Dost” arama kanalı ilk sırada yer alıyor ve bu işyerlerinden alınan açık işlerin yüzde 71,1’ini kapsamına alıyor. İkinci sırada yüzde 39,8 ile İŞKUR var. Özel istihdam bürolarının payı ise 3,4. Ancak özel istihdam bürolarının payı daha nitelikli sayılan işlerde artıyor. Örneğin bilgi-iletişim gibi nitelikli personel ihtiyacının çok olduğu sektörlerde ve 10 ve daha fazla istihdamlı işyerlerindeki işler için bu oran yüzde 35’e kadar çıkıyor. Zaten 2004 yılından buyana özel istihdam büroları tarafından işe yerleştirilenlerin eğitim durumuyla ilgili verilere bakınca, yüzde 40’tan fazlasının lisans ve üstü eğitim alan kişilerden oluştuğu görülüyor. Geçici iş ilişkisi düzenlemesinin ise bunu değiştirmesi bekleniyor.

10’dan az kişi çalışan yerlerde en az 5 işçi ‘geçici’ olabilecek

Geçici iş ilişkisiyle ilgili yasayla artık doğum izni ve doğum sonrası kısmi çalışma hakkı kullanan, askerlik hizmetini yapan ve iş sözleşmesi askıya alınan, yıllık izin kullanan çalışan yerine başka bir işçi ile geçici iş ilişkisi, bu hallerin devamı süresince kurulabilecek. Mevsimlik tarım işlerinde veya temizlik işleri, hasta, yaşlı ve çocuk bakım hizmetleri gibi ev hizmetlerinde, süre sınırı aranmadan geçici iş ilişkisi oluşturulabilecek. Yine örneğin ortalama mal-hizmet kapasitesinin geçici iş ilişkisi kurulmasını gerektirecek ölçüde ve öngörülemeyen şekilde artması nedeniyle 4+4 ay geçici iş ilişkisi kurulabilecek. Bu geçici ilişki mevcut işçi sayının yüzde 25’ini geçemeyecek. Ayrıca 6 ay beklenerek bu durum tekrarlana da bilecek. Ancak 10 ve daha az işçi çalıştırılan işyerlerinde 5 işçiye kadar geçici iş ilişkisi kurulabilecek. İşçi sayısının tespitinde ise kısmi süreli iş sözleşmesine göre çalışanlar, çalışma süreleri dikkate alınarak tam süreli çalışmaya dönüştürülecek. Geçici işçi çalıştırılmasına yönelik sınırlamalara uyulmaması halinde bu durumdaki her işçi için 250 lira idari para cezası uygulanması öngörülüyor.