Çağdaş kooperatifçiliğin Türkiye’deki ilk uygulamasının, 1863 yılında devlet eliyle kurulan “memleket sandıkları” ile (tarım kredi kooperatifçiliği benzeri bir yapı) başladığı kabul edilmektedir. Ancak, kooperatifçiliğimizde ilk esaslı gelişme Cumhuriyet dönemine rastlamaktadır.
Türkiye’de, 1920 ile 1938 yılları arasında kooperatiflere yönelik yapılan tüm hukuki düzenlemeler, ATATÜRK’ün önderliğinde gerçekleştirilmiştir.[1]
Diğer taraftan, Planlı Dönem sonrasının en önemli gelişmelerinden birisi şüphesiz, kooperatifçiliğin Anayasa’da yer almasıdır. 1961 Anayasasının 51. maddesinde “Devlet, kooperatifçiliğin gelişmesini sağlayacak tedbirleri alır.” ifadesinin yer alması kooperatifçiliğin gelişmesi için devleti daha aktif ve sorumlu duruma getirmiştir.
İlk olarak, o zamanki toplumsal ve ekonomik faktörler nedeniyle, kooperatifçilik tarımsal alanlarda ortaya çıkmış, uzun yıllar tarımsal alanda yoğunlaşmıştır. Daha sonra, ekonomik ve sosyal yapıda meydana gelen değişimler ve ortaya çıkan yeni ihtiyaçlar sebebiyle, başta konut/işyeri inşaatı olmak üzere taşımacılık, tüketim, kredi-kefalet gibi alanlara da yayılmıştır.[2]
Günümüzde GTB, GTHB ve ÇŞB’nin görev ve sorumluluk alanında faaliyet gösteren 26 ayrı türde 84.232 kooperatif bulunmakta olup, bunların ortak sayıları toplamı ise 8.109.225’tir[3].
Tablo 6- Türlerine Göre Kooperatifler ve Ortak Sayıları
| İlgili Bkn. | Kooperatif Türleri | Kooperatif | Birlik | Merkez Birliği | |||
| Sayısı | Ortak Sayısı | Sayısı | Ortak K.* Sayısı | Sayısı | Ortak B.* Sayısı | ||
| Gıda , Tarım ve Hayvancılık Bkn. | Tarımsal Kalkınma Koop. | 8.173 | 842.563 | 82 | 4.939 | 4 | 77 |
| Sulama Koop. | 2.497 | 295.984 | 13 | 733 | 1 | 10 | |
| Su Ürünleri Koop. | 522 | 29.972 | 14 | 202 | 1 | 12 | |
| Pancar Ekicileri Koop. | 31 | 1.638.981 | 1 | 31 | – | – | |
| Tarım Kredi Koop. | 1.767 | 1.082.978 | 16 | 1.767 | 1 | 16 | |
| ARA TOPLAM | 12.990 | 3.890.478 | 126 | 7.672 | 7 | 115 | |
| Çevre ve Şehir. Bkn. | Konut Yapı Koop | 54.996 | 1.985.076 | 338 | 10.525 | 3 | 62 |
| Küçük San. Sit.Yapı Koop. | 1.052 | 127.098 | 5 | 142 | – | – | |
| Toplu İşyeri Yapı Koop. | 1.810 | 103.536 | 7 | 116 | – | – | |
| ARA TOPLAM | 57.858 | 2.215.710 | 350 | 10.783 | 3 | 62 | |
| Gümrük ve Ticaret Bakanlığı | Tarım Satış Koop. | 322 | 602.248 | 17 | 322 | – | – |
| Bağımsız TSK | 22 | 2.245 | – | – | – | – | |
| Tütün Tarım Satış Koop. | 66 | 23.414 | – | – | – | – | |
| Yaş Sebze Meyve Koop. | 37 | 2.886 | – | – | – | – | |
| Tüketim Koop. | 2.970 | 288.063 | 17 | 155 | 1 | 9 | |
| Motorlu Taşıyıcılar Koop. | 6.734 | 199.220 | 42 | 754 | 1 | 15 | |
| Esnaf ve Sanat. Kef. Koop. | 993 | 685.105 | 32 | 894 | 1 | 32 | |
| Küçük Sanat Koop. | 331 | 10.043 | 5 | 14 | – | – | |
| Temin Tevzi Koop. | 344 | 24.497 | – | – | – | – | |
| Turizm Geliştirme Koop. | 391 | 17.448 | 3 | 33 | – | – | |
| Üretim Pazarlama Koop. | 483 | 22.491 | 5 | 429 | – | – | |
| Tedarik Kefalet Koop. | 7 | 599 | – | – | – | – | |
| Yayıncılık Koop. | 31 | 767 | – | – | – | – | |
| Hamallar Taşı. Koop. | 11 | 586 | – | – | – | – | |
| İşletme Koop. | 585 | 98.769 | 1 | 7 | – | – | |
| Sigorta Koop. | 3 | 15 | – | – | – | – | |
| Yardımlaşma Koop. | 24 | 22.160 | – | – | – | – | |
| Eğitim Koop. | 30 | 2.481 | – | – | – | – | |
| ARA TOPLAM | 13.384 | 2.003.037 | 122 | 2.608 | 3 | 56 | |
| GENEL TOPLAM | 84.232 | 8.109.225 | 598 | 21.063 | 13 | 233 | |
Kaynak: GTB, GTHB ve ÇŞB (*Kooperatif, *Birlik.)
Kooperatifleri tarımsal amaçlı ve tarım dışı amaçlarla kurulanlar olarak ikiye ayıracak olursak; ülke genelindeki yaklaşık 84.000 kooperatiften, 13.000’inin tarımsal amaçlı, 71.000’inin tarım dışı amaçlarla kurulmuş olduğu görülmektedir.
Kooperatifler içinde sayıca en fazla sayıya sahip olan tür ise konut yapı kooperatifleridir. Toplam 54.996 konut yapı kooperatifi bulunmaktadır ki, bu rakam toplam kooperatif sayısı içinde yüzde 65’lik bir payı ifade etmektedir.
[1]Ferhat ERÇİN. Türk Hukuku’nda Kooperatif Tüzel Kişiliğinin Ayırıcı Özellikleri, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2002, s. 44-45.
[2]ORHON ÖZCAN, Türkiye’de Kooperatifçiliğin Tarihi Gelişimi ve Cumhuriyet Dönemi Kooperatifçiliği, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı, Kooperatifçilik Bilim Dalı, İstanbul 2007, s. 108.
[3] Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, 08.06.2011 tarih ve 27958 sayılı mükerrer Resmi Gazete yayımlanan 640 sayılı “Gümrük ve Ticaret Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname” ile Gümrük ve Ticaret Bakanlığı; Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, 08.06.2011 tarih ve 27958 sayılı mükerrer Resmi Gazete yayımlanan 639 sayılı “Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname” ile Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı; Bayındırlık ve İskan Bakanlığı, 04.07.2011 tarih ve 27984 sayılı mükerrer Resmi Gazete yayımlanan 644 sayılı “Çevre ve Şehircilik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname” ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığı olmuştur.